Οι τεχνολογίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη και τα Μεγάλα Δεδομένα, οι οποίες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο και στην ταχύτατη ανάπτυξη εμβολίων για τον νέο κορονοϊό, ανοίγουν τον δρόμο για εξατομικευμένες και προσωποποιημένες θεραπείες.
Περισσότερες από 20 φορές υπολογίζεται ότι αυξήθηκαν μέσα σε 10 χρόνια, από το 2010 ώς το 2020, οι επενδύσεις των επιχειρήσεων παγκοσμίως στην ψηφιακή υγεία, γεγονός που αναδεικνύει την έμφαση που δίδεται στις τεχνολογίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης.
Μάλιστα, επενδύσεις δεν γίνονται μόνο από φαρμακευτικές εταιρείες και γίγαντες της ιατρικής τεχνολογίας (med tech), αλλά και από ιδιωτικά κεφάλαια και τεχνολογικούς κολοσσούς, όπως οι Amazon, Αpple και Facebook, που σταδιακά αναπτύσσουν επιχειρηματικούς βραχίονες στον κλάδο της υγείας, διεκδικώντας κομμάτι της ολοένα διογκούμενης πίτας της «Υγείας 4.0».
Οι τεχνολογίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη και τα Μεγάλα Δεδομένα, οι οποίες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο και στην ταχύτατη ανάπτυξη εμβολίων για τον νέο κορονοϊό, ανοίγουν τον δρόμο για εξατομικευμένες και προσωποποιημένες θεραπείες, επέκταση της τηλεϊατρικής και μετατόπιση της φροντίδας υγείας από την αντιμετώπιση της ασθένειας στην καλύτερη πρόληψη, μέσω και της «φορετής» τεχνολογίας (wearable tech): των έξυπνων συσκευών δηλαδή, που τροφοδοτούν με δεδομένα γιατρούς και ασθενείς. Την ίδια ώρα, το 3D medical animation, μια αγορά που αναμένεται να προσεγγίσει τα 326 εκατ. ευρώ ώς το 2027, κάνει την ιατρική πληροφορία πιο κατανοητή και προσβάσιμη στην κοινωνία και βοηθά στην εκπαίδευση των γιατρών.
Αυτές και άλλες ευκαιρίες για την αναβάθμιση της ιατρικής και της ανθρώπινης υγείας, έρχονται «πακέτο» με σημαντικές προκλήσεις: προκλήσεις για το νομικό και κανονιστικό πλαίσιο και προκλήσεις κι ερωτήματα για την ηθική και τη δημοκρατία.
Τα παραπάνω επισημάνθηκαν κατά τη διαδικτυακή συζήτηση, με τίτλο «Η υγεία στην εποχή της 4ης βιομηχανικής επανάστασης», που διοργάνωσε το ΑΠΕ-ΜΠΕ, στην οποία συμμετείχαν οι: Γιώργος Μητρόπουλος, επικεφαλής Τομέα Υγείας και Επιστημών της EY Greece, Παντελής Αγγελίδης, ιδρυτής της εταιρείας VIDAVO A.E και καθηγητής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Χρυσάνθη Αϊναλή, ιδρύτρια της εταιρείας Dignosis Ltd με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο και σύμβουλος βιοπληροφορικής και Μανώλης Μπαμπάτσικος, ιδρυτής της 3DMedWorld, της πρώτης εταιρείας 3D Μedical Animation στην Ελλάδα και ειδικός Εικονικής Πραγματικότητας (VR). Τη συζήτηση συντόνισε η δημοσιογράφος Αλεξάνδρα Γούτα.
Πώς βοήθησε η τεχνολογία στην ταχεία παραγωγή εμβολίων για τον νέο κορονοϊό;
«Η ανάπτυξη εμβολίων είναι μακρά και επίπονη διαδικασία, πολλές φορές μπορεί να κρατήσει 10-15 χρόνια» εξηγεί η βιοπληροφορικός Χρυσάνθη Αϊναλή, επισημαίνοντας πως «η διαδικασία ανάπτυξης του εμβολίου συνήθως ξεκινάει από το στάδιο της εξερεύνησης, που περιλαμβάνει την ταυτοποίηση φυσικών ή συνθετικών αντιγόνων, που έχουν τη δυνατότητα πρόληψης ή θεραπείας μιας ασθένειας. Ακολουθεί το προκλινικό στάδιο και, μετά την κλινική ανάπτυξη, που επικεντρώνεται σε σειρά κλινικών δομικών, η έγκριση από τους οργανισμούς υγείας, η παρασκευή και ο ποιοτικός έλεγχος εμβολίων ή φαρμάκων.
Με την πρόοδο της πληροφορικής, της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και της γονιδιωματικής, έχουμε πολύ περισσότερα Δεδομένα, με αποτέλεσμα η διάρκεια της διαδικασίας αυτής να έχει πλέον μειωθεί σημαντικά και η ανάπτυξη των εμβολίων να μπορεί να γίνει σε πολύ συντομότερο χρονικό διάστημα. Φωτεινό παράδειγμα ήταν τα εμβόλια για τον κορονοϊό που αναπτύχθηκαν σε χρόνο-ρεκόρ».
Πώς; Χάρη στη χρήση προηγμένων αλγορίθμων και τεχνικών μηχανικής μάθησης, «που επιτρέπουν για παράδειγμα να προβλεφθεί το σχήμα των πρωτεϊνών, με μεγάλη ακρίβεια και χωρίς να χρειάζεται να περιμένουμε μήνες έρευνας (σ.σ. το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας σχετικά με τα εμβόλια κατά της COVID-19 αφορούσε την πρόκληση απόκρισης ενάντια σε μια πρωτεΐνη -είτε ολόκληρη είτε τμήμα αυτής- η οποία βρίσκεται μόνο στον ιό που την προκαλεί).
Έτσι, αντί για δύο έως τέσσερα χρόνια, που διαρκεί συνήθως το στάδιο της εξερεύνησης, διήρκεσε λιγότερο από έναν μήνα. Με την ΤΝ και τους αλγόριθμους που αναπτύχθηκαν μπορέσαμε πιο γρήγορα να εξερευνήσουμε τι προκαλεί τον ιό» εξηγεί η κα Αϊναλή, επισημαίνοντας ότι η ανάπτυξη και χρήση της ΤΝ δεν μειώνει ριζικά μόνο τον χρόνο, αλλά και το κόστος ανάπτυξης φαρμάκων και εμβολίων.
Μπορούν οι τεχνολογίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης να μειώσουν το κόστος των φαρμάκων;
«Τα ιστορικά δεδομένα δεν είναι με τη μεριά μας στην προσπάθεια μείωσης του κόστους» παρατηρεί ο κ.Αγγελίδης, επισημαίνοντας πως ο χώρος της υγείας εμφανίζει το παράδοξο να αυξάνεται το κόστος (προϊόντων και υπηρεσιών) με την εισαγωγή νέων τεχνολογιών. Όπως λέει, υπάρχουν πολλαπλές εξηγήσεις ως προς το γιατί συμβαίνει αυτό: το πιο σημαντικό είναι ότι για να φτάσει ένα φάρμακο ή οποιοδήποτε άλλο ιατροτεχνολογικό προϊόν στον τελικό χρήστη χρειάζεται να περάσει από πολύπλοκη διαδικασία ελέγχου, ώστε να είναι βέβαιο πως είναι απολύτως ασφαλές. Η διαδικασία αυτή δημιουργεί και πολύ υψηλά κόστη.
«Νομίζω όμως πως μπορούμε να αισιοδοξούμε αυτή τη φορά, υπό την έννοια ότι οι καινούργιες τεχνικές, κυρίως της ανάλυσης μεγάλων δεδομένων και της προσομοίωσης, μας δίνουν τη δυνατότητα κάποια από αυτά τα στάδια ελέγχου και εγκρίσεων και να τα επιταχύνουμε και άρα να μειώσουμε το κόστος» υπογραμμίζει.
Ποιες είναι οι κυρίαρχες τάσεις που διαμορφώνει η τεχνολογία στον τομέα της υγείας καθοδόν προς το 2030;
Κατά τον κ.Μητρόπουλο μια ισχυρή τάση είναι η φροντίδα υγείας «on-demand», δηλαδή οπουδήποτε, οποτεδήποτε. Η επέκταση της τηλεϊατρικής σε πολύ μεγαλύτερο εύρος παγκοσμίως είναι μια ακόμα τάση, όπως και οι αλλαγές που φέρνει η χρήση των «έξυπνων» συσκευών. «Για παράδειγμα, οι τελευταίες εκδόσεις του Apple watch πήραν έγκριση από τον FDA, ώστε το ρολόι να χρησιμοποιείται ως μηχάνημα για ηλεκτροκαρδιογράφημα. Ετσι, όταν έχουμε μια συνεδρία τηλεϊατρικής, ο γιατρός μπορεί να κάνει εξέταση στον ασθενή από μακριά, να λάβει τα δεδομένα και να αποφασίζει εκείνη την ώρα τι είδους διάγνωση θα κάνει και ποια θεραπεία θα δώσει» σημειώνει.
Μια άλλη τάση είναι η προληπτική και συμμετοχική φροντίδα. «Ιστορικά παράγουμε αυτό που λέμε sick-care, δηλαδή φροντίζουμε για την ασθένεια αφότου συμβεί. Θεωρώ πως αυτό που θα αλλάξει θα είναι ότι θα υπάρχει μεγαλύτερη έμφαση στην πρόληψη. Ταυτόχρονα, επειδή μέσα από όλες αυτές τις έξυπνες συσκευές, αρχίζουμε να έχουμε ιδιοκτησία των δεδομένων πολύ περισσότερο από ό,τι παλαιότερα, οι αποφάσεις θα μπορούν να είναι ολοένα περισσότερο συμμετοχικές, με την πιο ενεργή συμμετοχή του ασθενούς. Και έτσι ο ρόλος του επαγγελματία υγείας, που παραδοσιακά ήταν πιο πολύ αυτός της αυθεντίας, θα αρχίσει να αλλάζει σε εκείνον του έμπιστου συμβούλου» επισημαίνει. Προσθέτει πως, κατά τη γνώμη του, η πιο ελπιδοφόρα τάση είναι αυτή της προσωποποιημένης φροντίδας ή ιατρικής ακριβείας.
Με …κώδικα το DNA και γλώσσα προγραμματισμού την CRISPR
Ίσως η μεγαλύτερη πρόοδος στο τεχνολογικό πεδίο στον τομέα της βιοϊατρικής την τελευταία δεκαετία να ήταν τα άλματα που έγιναν ως προς την αλληλουχία του ανθρώπινου γονιδιώματος. Ποιο θα είναι «το επόμενο μεγάλο βήμα»;
«Αυτό που βλέπω εγώ ως το επόμενο μεγάλο βήμα, κι ήδη έχει ξεκινήσει, είναι το gene editing, η τεχνολογία CRISPR, με την οποία ουσιαστικά μπορούμε να επεξεργαστούμε γονίδια και καθίσταται δυνατή η διόρθωση σφαλμάτων στο DNA με σχετική ευκολία» εκτιμά η κα Αϊναλή. Όπως λέει, γνωρίζοντας ότι υπάρχει κάποια μετάλλαξη, που προκαλεί ασθένεια στον οργανισμό, με αυτή την τεχνολογία μπορούμε να επέμβουμε και να αλλάξουμε τα πράγματα.
«Η τεχνολογία αυτή επιτρέπει στους επιστήμονες να προσεγγίσουν τις ασθένειες με νέους τρόπους και θα μπορούσε να τους δώσει μια μέρα τη δυνατότητα να θεραπεύσουν εκατοντάδες γενετικές ασθένειες ή να δημιουργήσουν φυτά ανθεκτικά στα παράσιτα ή και να αναβιώσουν εξαφανισμένα είδη» σημειώνει. Προειδοποιεί ωστόσο ότι υπάρχουν και διάφοροι κίνδυνοι. Για παράδειγμα, λέει, αφού το εργαλείο επεξεργασίας «κόψει» το DNA, αυτό επισκευάζεται μεν, αλλά μερικές φορές εισάγονται καινούργιες μεταλλάξεις.
«Πιστεύω ότι η βιολογία θα είναι η επόμενη μεγάλη πλατφόρμα υπολογιστών, όπου το DNA θα είναι ο κώδικας και η CRISPR η γλώσσα προγραμματισμού. Η ΤΝ θα δείξει τον δρόμο στα σκοτάδια της πολυπλοκότητας» εκτιμά, ενώ ως προς τις ανησυχίες που εκφράζονται περί χρήσης των τεχνολογιών αυτών, π.χ., για πειράματα ευγονικής, επισημαίνει πως οι κυβερνήσεις πρέπει και μπορούν να θέσουν όρια.
Τι είναι το Medical Animation και γιατί είναι σημαντικό;
Το 2017 ο 33χρονος σήμερα Μανώλης Μπαμπάτσικος άφησε μια αξιοζήλευτη καριέρα σε θυγατρική του κινηματογραφικού κολοσσού «Warner Bros», για να επιστρέψει στην Ελλάδα, όπου ίδρυσε την πρώτη εταιρεία 3D medical animation επί ελληνικού εδάφους. Τι είναι όμως το Medical animation και γιατί είναι σημαντικό;
«Για εμένα» εξηγεί ο κ.Μπαμπάτσικος, «ο ψηφιακός αλφαβητισμός του ασθενούς είναι πολύ σημαντικός. Είναι σημαντικό ο ασθενής να είναι στο επίκεντρο, να αντιλαμβάνεται τις ιατρικές διαδικασίες και πιστεύω πως το Medical animation (μέσα από την τρισδιάστατη κινούμενη εικόνα), βοηθά στο να γίνει η πληροφορία πιο εύληπτη και κατανοητή. Μεγάλες έρευνες δείχνουν πως όταν ένας άνθρωπος βλέπει μια animated διαδικασία, νιώθει πολύ μεγαλύτερη ασφάλεια να ακολουθήσει μια ιατρική διαδικασία, από ό,τι αν του την εξηγούσε ένας γιατρός ή την έβλεπε σε ένα ρεαλιστικό βίντεο».
Στην περίπτωση της ιατρικής, όταν λέμε animation δεν μιλάμε φυσικά για …καρτούν. «Προσομοιώνουμε τρισδιάστατα την ιατρική διαδικασία και προσπαθούμε να σχηματίσουμε (και να απεικονίσουμε) ένα σενάριο, χάρη στο οποίο ο ασθενής μπορεί να την αντιληφθεί πολύ πιο εύπεπτα» σημειώνει.
Ποιο είναι το μέγεθος της αγοράς που σχηματίζεται γύρω από το «Health 4.0»;
«Το κομμάτι που αφορά την ψηφιακή υγεία, την έξυπνη υγεία, την Υγεία 4.0, είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί γιατί είναι δύσκολο να αποφασίσουμε τι αποτελεί όντως digital health και τι είναι απλά η εξέλιξη του παραδοσιακού» λέει ο κ.Μητρόπουλος, παραθέτοντας ωστόσο κάποιες εκτιμήσεις, βάσει των οποίων, αυτό το κομμάτι ειδικά κυμαίνεται μεταξύ 100 και 150 δισ. δολαρίων παγκοσμίως, με προοπτική για τριπλασιασμό ώς εξαπλασιασμό του ώς το 2025. «Ένας σημαντικός δείκτης είναι οι επενδύσεις που γίνονται στο κομμάτι του digital health. Πριν 10 χρόνια, το 2010, οι συνολικές επενδύσεις παγκοσμίως ήταν 1 δισ. δολ περίπου, ενώ το το 2020 είναι πάνω από 20 φορές αυτό το νούμερο» σημειώνει.
Είναι προετοιμασμένες οι ελληνικές επιχειρήσεις, υποδομές και οργανισμοί για τη μετάβαση στην «Υγεία 4.0»;
«Σε σχέση με την ΕΕ των 27, είμαστε στις θέσεις 25, 26 και 27, όταν αρχίσουμε να μιλάμε για υιοθέτηση λύσεων ψηφιακής υγείας, ηλεκτρονικό φάκελο και ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ οργανισμών. Οι περιοχές στις οποίες πρέπει κάποιος να επενδύσει είναι πάρα πολλές. Και για αυτό είναι πολύ δύσκολο να κάνει κανείς εκτίμηση του ύψους μιας επένδυσης που χρειάζεται είτε είναι αυτό στη δημόσια υγεία είτε στους ιδιωτικούς φορείς. Το κυριότερο είναι ότι όλο αυτό δεν υπακούει σε κάποια big bang προσέγγιση, δηλαδή βάζω αυτά τα λεφτά και φτάνω από το σημείο α στο β, αλλά περισσότερο μοιάζει με ένα συνεχές ταξίδι.
Πρέπει κάποιος να κοιτάει συγκεκριμένες περιοχές, στις οποίες χρειάζεται να γίνουν πράγματα, είτε μιλάμε για υποδομές -πχ. στα νοσοκομεία- είτε για επέκταση της τηλεϊατρικής ή βάσεις για big data είτε για εκπαίδευση στις ψηφιακές τεχνολογίες του έμψυχου δυναμικού σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα. Τα στελέχη τεχνολογίας στον τομέα της υγείας είναι πολύ λίγα και σίγουρα πρέπει να υπάρχει εισροή στελεχών» σημειώνει ο κ.Μητρόπουλος και συμπληρώνει ότι ένας άλλος σκόπελος είναι το κομμάτι του ρυθμιστικού και νομικού πλαισίου: «ήδη, σε κάποια έργα που κάνουμε στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, πολλές φορές έχουμε μπροστά μας τοίχους, που σχετίζονται με παρωχημένες νομοθεσίες ή μη επικαιροποιημένα πλαίσια».
Την ανάγκη η Ελλάδα να κάνει πιο γρήγορα βήματα στο κομμάτι ακριβώς του ρυθμιστικού πλαισίου, υπογράμμισε και ο κ.Αγγελίδης, υπενθυμίζοντας ότι η αγορά της υγείας είναι regulatory-driven, δηλαδή αναπτύσσεται με βάση το κανονιστικό πλαίσιο και όχι την καταναλωτική συμπεριφορά (consumer-driven) και την τεχνολογία (technology-driven).
